Sübjektif olmanın fazileti!

“Objektiflik” tarihin en büyük safsatalarından biridir. Bireyin içine doğduğu dil, kültür, yasa, iklim, coğrafya, çevre ve zaman, aslında onu zaten kendi için hazırlanmış olan bir kalıp doğrultusunda yetiştirir. Farkında olmadan onların bir parçası olarak yetişir insan. “Nesnel” bakmak bu unsurların etkisiyle imkânsızdır. Ancak ve ancak içine doğulan öznelerin “nesne”si olmak anlamına gelebilir.

Her öznel olma çabası, özne olanın da nesneleştiği süreç içinde, kendini nesneleştirenlerin kendilerine öğrettikleri öznellik statüsü ile avunur. Truman Show’u burada hatırlamakta yarar var:  Truman “kendine” ait olduğunu sandığı bir hayatın aslında zaten kurgulanmış bir çerçeve ve yol haritasına dönüştüğünü geç fark eder. Bu aslında balıkların derya içinde olup deryayı tanımlamada sıkıntı çekmesi, ya da dünyanın deryadan ibaret olduğuna dair yanılsamalarına dair tartışmaların da kapısını açmaktadır.

Gadamer’in Gerçek ve Yöntem adlı eserinde, insanın tarih ve kültürü aşarak bir toplumu “gerçek anlamda nesnel” bir bakışla incelemenin mümkün olup olmadığını araştırır. Gadamer konuya, Kakuzo’nun Çay Kitabı’nda (The Book of Tea) “dünyanın olmaklığında olmak” kavramına yakın bir bakışla eğilir. On dokuzuncu asırdan beri bilimsel objektiflik adıyla gerçekleşen nice tartışmaların uzantısı gibi görünen bu bakış, aslında muhali ortaya koymaktadır.

Gadamer bakışıyla tüm bu geleneği arkasına alır ve Kakuzo’ya yakın düşünür. Öte yandan, Friedrich Schleiermacher and Wilhelm Dilthey bir “metnin” yani “tekstin” doğru yorumunun, onu yazan müellifin gerçek maksadını ortaya koymakla mümkün olduğuna ve bilim adamının metnin tarihiyle “ufukların” müktesebatlarını anlatmanın usulünü bulduğu “ufuklar kaynaşması” gerektirdiğine inanır. Gadamer’in ötesine geçmeye çalışırlar.

Her nesnel olma iddiası, bir beklentiye tekabül eder. Nesnel bakmanın bir üst değer olması da, özellikle fen-laboratuvar bilimlerinde var olduğu sanılan, gerçeği bulmaya çalışan kişinin, gerçeğe dâhil olmadan, ona artı veya eksi katkıları olmadan, kendiliğinden gelişen süreci izlemeye, gözlemeye muktedir olduğu yanılsamasına dayanmaktadır.

On dokuzuncu asırda  “Deneysel Tıp,”  “Deneysel roman,” realist, natüralist ve pozitivist ekolün temel bakış açısını oluşturan kavramlar bu nesnel gerçeklik iddiasıyla ortaya çıktılar. Farklılaşan ilgi ve bilgi alanlarının, kendi “uzmanlık” alanları doğrultusunda bağımsızlıklarını ilan ederek, bireysel adlarını almaya başladığı zamanlardı… Daha önceleri, Tanrı’nın elinde ve kurumlarında olduğuna inanılan, sonra Rönesans ve Reform ve akabinde Aydınlanma teorilerine uzanan süreçte, insanın akıl ve mantığıyla bazen İlahi olanı tercüme, bazen de telif fikirlerle oluşturacağına inancın sarsıldığını da ifade eden dönemdi. Resimden fotoğrafa geçiş aşamasında ressamın öznelliğini, kendini gerçeğe katmadığı sanılan nesnel fotoğrafçı edasıyla yaklaşma eğilimlerinin dönemi. Ellere değil, ellerin yaptığı makineye önem veren gerçeklik algısı.

1825’te çekilen ilk fotoğrafın, Eflatun’un taklit teorisini andırırcasına,  bir atı geminden tutan adam resmine ait olması da manidardır. Ve artık bilimsellik ve onunla aynı koşumları taşıyan nesnellik, öznelliğin korumasız alanlarına tasallutta bulunur ve değişen atom teorileri ve post modern yaklaşımlara rağmen harcıâlem her konuda, “tarafsızlık,” yani gerçeğe sadıklık, yani dürüstlük ve adil bakışla özdeş hale gelir.

Hem bilimde hem de edebiyatta, bir dönem (mukallidi olduğu) mutlak gerçeğin not edicisi, yansıtıcısı sanılan insanın, gerçeği “yaratma” çabalarının olması on dokuzuncu asırdır.  Objektifle beraber anılan fotoğraf makinesinin ilk modellerinin kullanımda olduğu, sanayileşmenin, sömürü ve kolonizasyonun etkilerini Avrupa’da,  toplumun kendini koruyamayan her kesiminde hissettirdiği asırdır. 

“Romantik” dönemin tasavvurlarında bile aslında artık nostaljiyle andığı kırsal cennetlerin yerini, hayata ve edebiyata giren acı, soğuk, vahşi yaşantılara bırakması, cinselliğin alenilik kazanarak şuuraltından edebiyat ve sanat döküldüğü asır: Zola’nın seri romanları ve Gustave Courbet’inDünyanın Menşei adlı resmi. Türlerin Menşei ile başlayan süreçle,  insan toplumlarının “güçlü olanın” hayatta kalacağına dair Darvinist gözlemle tasvir edildiği, insanların “kader”i muğlâk ve mücerret bir yön tayin edici olarak değil,  bir sürü farklı etkenle beraber yeniden anlama çabası ve arkasından gelen Marksist başkaldırıyla “tarih”ini, kendi eliyle yazma yönündeki çıkışların asrı. 

“Realizm (Gerçekçilik)” deki “real (gerçek)” kelimesinin “materyal (maddi)” olanla eş düzeyliğine iman eden yeni bir anlayışın Romantizm ve Sürrealizme tepki olarak çıkması ve akabinde gelen sembolizm ve ekspresyonizme kayması aslında, izafiyet teorisi öncesinde gelişen gerçeği anlama ve aktarmadaki bireysel tavırların, katkıların hatta yansıtmanın (reflection) aksine, yansıyanı kırmayı (“refraction”) ve hatta “real” olana bir direnişi ifade eder.

“Real” olana direnişin özünde, “real” olanın ona direnene verdiği acı ve kaçma hissi ve o tür gerçekliğe yaratan unsurlara direniştir. Direniş direnileni muhayyilede, edebiyatta ve sanatta onu yeniden şekillendirme şeklinde tezahür eder.  Yirminci asır başlarında, Eski Yunan’da beşinci asırda nispiyetçi sofistlerin, bilimsel anlamda Galileo’nun “tek tip hareket”lerin nispiyetine değinerek ele aldığı nispiyetçiliğin, Einstein ile atoma ve sonra hayata uygulayarak yeniden tanımlanması, “bilimsel” verilerle desteklenmesi bir anlamda “real” olana dair tekeli kırdı. Kutsal Kitap’ın tanımladığı evren tekeli çoktan kırılmıştı.  Artık “evrensel, monistik, mutlakıyetçi, nesnel” olma iddiaları da yersiz olmuştu.

Sıfır medeniyet noktaları, milatlar oluşturmak suretiyle dış “kültür” etkilerinden tamamen uzaklaşarak insanı doğa laboratuvarındaki potansiyelini ölçmek isteyen eserler yazıldı, filmler yapıldı.  Oroonoko, Robinson, Tarzan, Lord of the Flies, Brave New World ve daha niceleri. Her milat oluşturma isteği temelde bir ideolojik yapı taşır.  Tarihin merkezine değil, onu yeniden oluşturmak suretiyle ta başına, kendini koymak suretiyle, öncekinin reddini, silinmesini, hafızalardan ve tarihten “eski” ve “kokuşmuş”lar çöpüne atmayı murat ederken, yeni miladı tek milat, bir “tabula rasa,”  tertemiz milat olarak görmek ister. “Milat’ın anlamının doğum zamanını ifade etmesi de yeni doğan bebekle özdeşleşen masumiyet ve temizlikle birleşir, milletlerin tarihindeki takvim değişiklikleri, kişilerin hayatlarında sorgu dönemleri ve Hac gibi ibadetlerin, “hidayete erme,” “ışığı bulma,” “yeniden doğma,”  “uyanış”  mantığının arka planını ifade eder.

Her uyku ve uyanış bir öznel davranıştır.Bir ucundan özündeki beni tekrar keşfetmek anlamında gelebilir; diğer yandan, nesneleşmenin yeni bir boyutunu, yani bir öznenin yaşatmak istediğini kendince içselleştirmek de olabilir. Uyutan ve uyandıran, bir başka öznel tavrı giydirmek, uyuyan ya da uyanana nesne olarak bakmak ister. Bu anlamda nesnellik yeni bir boyutta aletsel kullanıma insanın kendisini gark etmek demektir. Dolayısıyla, gerçeklikten uzaklaşmak kadar aslında etikten uzaklaşmayı da beraberinde getirir.  Seçimlerin en kötü tarafı da budur

Metin BOŞNAK